“Yonca” Reabilitasiya Mərkəzinin baş psixoloqu Musa Məmmədzadə abituriyyentlərlə bağlı mövcud vəziyyətə aydınlıq gətirib və abituriyyentləri maraqlandıran suallara cavab verib.
Arazmedia.az “Enter.News”-ə istinadən müsahibəsini təqdim edir:
– İmtahandan əvvəl və ya sonra abituriyentlərin psixoloji vəziyyəti necə olmalıdır?
– İlk öncə onu demək istəyərdim ki, imtahan stresi günümüzdə qlobal məsələlərdən biridir. Hamıya məlumdur ki, imtahan stresinə görə imtahanda tam performans göstərə bilməyən abituriyentlərə də çox rast gəlirik. Ümumiyyətlə, post-imtahan müddətində olan stress imtahan nəticələrində heç bir rol oynaya bilməz. Həmin stress sadecə abituriyentin psixi sağlamlığına zərər vuracaq. Çünki artıq imtahan bitmiş olacaq, stress, göz yaşı, isteriyalar, psixosteriyalar imtahan nəticəsinə təsir edə bilməz. Daha sonra nəticələrin elan olunmasından sonra qəbullanma mərhələsi gəlir. Hansı ki, az nəticə göstərən (bu psixogen və yaxud savadsızlıq səbəbindən ola bilər) şəxs öz balını qəbullanmalı və onun əsasında planlarını qurmalıdır, nəinki depressiyaya düşməli.
Burada ən önəmli vaxt isə imtahandan əvvəlki dövr və hazırlanma müddətidir. Biz bu müddətdə bir neçə cür abuturiyentə rast gəlirik:
Özgüvənli- hansı ki, bu tip abituriyentlər hazırlaşacaqları təqdirdə yaxşı nəticə göstərəcəklərinə inanırlar
İddia səviyyəsi yüksək olan- bu tip abituriyentlərin düşüncəsinə görə imtahandan keçmək üçün sadəcə “inanmaq” kifayətdir, dərslərini oxumasalar da olar.
Özgüvəni zəif- bu tip abituriyentlər isə dərslərini layiqincə oxusalar belə, öz güclərinə inana bilmirlər.
Təbii ki, özgüvənli abituriyent digərlər tiplərə nisbətən daha gözəl nəticələr sərgiləyə bilər.
– Sizin fikrinizcə, məktəblərdə psixoloqlar şagirdlərlə necə kontakt qurmalıdır?
– Şəxsən, mən bir psixoloq olaraq məktəb psixoloqlarının fəaliyyətindən xəbərim yoxdur. Çünki ortada fəaliyyət yoxdur. Məktəb psixoloqlarının sadecə adı var. Mənə müraciət edən yeniyetmələrin, məktəblilərin valideynlərinin çoxunun dediyi söz budur ki, məktəb psixoloqu uşaqla maraqlanmadı, xahiş etməyimə baxmayaraq uşaqla ünsiyyət belə qurmadı. Faktdır ki, məktəbdə oxuyan şagirdlərin çoxu məktəbdə psixoloqun olduğundan xəbərsizdir.
Düşünürəm ki, hər bir sinfə həftədə 1 saat psixoloq saatı ayrılmalıdır ki, həmin saatda psixoloq şagirdlərlə qrup terapiyası, məxfi testlər keçirə bilər. Niyə “məxfi” dedim? Bir pasiyentimin sözü yadıma düşdü: “Məktəbdə psixoloqa problemimi danışdım, səhərisi bütün müəllimlər məni barmaqla göstərirdi.”)))
Həmçinin qrup söhbətlərindən əlavə, şagird-psixoloq münasibəti məktəb daxilində tənzimlənməli, əlçatanlığı yaradılmalıdır.
Hər yarımilin sonunda bilirik ki, bütün fənlərdən kütləvi şəkildə qiymətləndirilmələr, imtahanlar aparılır. Bu işdə psixoloqlar da yer almalıdır.
– Abituriyentlərin özünə inamsızlığı hardan qaynaqlanır?
– Burada böyük rol mükəmməliyyətçi valideynin payına düşür. Ümumiyyətlə, valideyn öz uşağının potensialından xəbərdar olmalı və istəklərini, gözləntilərini bu potensial üzərindən normaya salmalıdır. Həmçinin, valideynlər övladlarına güvəndiklərini, inandıqlarını həm sözlərində, həm də hərəkətlərində övladlarına bildirməlidirlər. Nəinki, “sənin üstünə nə qədər pul tökmüşəm” “girməsən biyabır olacıq” tipli cümlələr işlətmək. Unutmayın ki, düzgün motivə edilmiş, özgüvənli şagird uğurun yarısını qazanıb deməkdir.
Özünə inamsızlığın yaranmasında məktəb müəllimlərinin də rolu az deyildir. Bəzən bir sualı bilməyən uşağa bütün uşaqların yanında alçaldıcı ifadələr işlədən, ümidini yerlə bir edən “pedaqoq”lara da rast gəlirik. Məktəblərdə, müəllim-şagird-valideyn üçlüyü düzgün şəkildə qurulmalıdır. Bəzən valideynlər uşağın müəllimlərini il boyu heç görmür.
Təbii ki, burda şagirdin də rolu var. Tədris ili boyunca dərslərinə etinasız yanaşıb, imtahana çox qısa müddət qala dərs oxumağa başlayan abituriyentin təbii ki, özünə inamı aşağı olacaq. Bu çox təbii haldır. Burda isə günahkar axtarmağa belə dəyməz.
– Bir çox abituriyent imtahana “imtahan duası” ilə girir. Bu barədə nə deyə bilərsiniz?
– (gülür) Bilirsiz, hər şey beyində başlayır. Biz kainata nə enerji veririksə, onu da alırıq. Əslində “imtahan duası” da bunun bir növüdür. O duanın yerində heç dəxlisiz sözlər yazılsa belə, abituriyent özünü komfort hiss edəcək. Dediyim kimi, hər şey şüuraltından asılıdır.
Bəzi xəstəliklərdə hətta, pasiyentə dərman yerinə adi şirin su və yaxud vitamin tab. verilir, pasiyent onu içib ağrısının keçdiyini bildirir. Bu halla ən çox narkotik istifadəçilərində rast gəlirik. Yəni, “imtahan duası” sadecə abituriyentin kainatla əlaqəsi üçün bir vasitədir. “İmtahan duası”nın müdhiş bir gücü yoxdu yəni. Ona inanmayan şəxsdə isə heç bir təsiri olmayacaq. Hər şey inama bağlıdır. Belə bir lətifə də var ki, “illərdir üstümdə gəzdirdiyim bəd-nəzər duası İran sabunun reklamı çıxdı”. Əslində bu bir lətifə olsa da, gerçəklik payı var. Həmin şəxs o sözlərə kağıza inanır. Və nəticəsini də görür.
– Nə üçün şagirdlər intihara meyilli olurlar?
– Statistika göstərir ki, məktəbli intiharları ən çox post-imtahan müddətində baş verir. Ən çox da imtahan nəticələri elan edildikdən sonra. Çünki, bizdə belə bir düşüncə var, hamı ali təhsil almalıdır. Ona görə ali təhsil alan çox insan işsizlikdən əziyyət çəkir. Məhz bu düşüncə şagirdləri intihara sövq edir ki, mən universitetə daxil olmadımsa, demək ki, mənim üçün həyat bitdi. Əslində, hər şey elə oradan başlayır. Təbii ki, burada valideynlərin, digər ikinci dərəcə yaxınların rolu “əvəzolunmazdır”
Ən çox da cins olaraq bu intiharlara qızlarda rast gəlirik. Çünki universitetə girmədiyi təqdirdə, zorla evləndirilmə qorxusu onları çox, narahat edir və son “çıxışı” intiharda görürlər.
Buna görə də imtahandan əvvəlki müddət önəmli olduğu kimi, post-imtahan dövrü də çox önəmlidir.
– İmtahan öncəsi abituriyentlərə məsləhətiniz nədir?
– İmtahan öncəsini əhatə edən zaman həqiqətən də çox önəmlidir. Bu müddətdə abituriyentlərə bəzi məsləhətlərim olacaq.
1. Bu ərəfədə kimləsə çox yaxın, bağlılıq, sevgi münasibətləri qurmağa çalışmayın. Münasibətdə yaranan problem sizin ümumi əhval-ruhiyyənizə təsir edəcək və bu da psixi vəziyyətinizin pisləşməsi deməkdir
2. Qida rasionuna və yuxu gigiyenasına əməl etməyə çalışın. Gün ərzində 8 saat yatın, qida rasionunuza ət, balıq, yumurta, ağartı məhsulları əlavə edin. Kofein tərkibli içkilərdən uzaq durun.
3. Dərslərinizi imtahandan 2 gün öncəyə qədər yekunlaşdırmağa çalışın. 2 günü isə istirahət edərək keçirə bilərsiniz.
4. İmtahandan günü çox su içməyin özünüzlə apardığınız sudan çox istifadə etməməyə çalışın, bu sizdə tualet ehtiyacını yarada bilər.
5. İmtahana yeni paltar geyməyin, özünüzü daha yaxşı hiss etdiyiniz paltarı, ən sevdiyiniz geyimi geyə bilərsiniz.
6. Sualları diqqətlə oxuyun və kodlaşdırmada səhv etməməyə çalışın. Bunun üçün imtahandan əvvəl kodlaşdırma üçün məşqlər edə bilərsiniz.